Szara strefa występuje we wszystkich gospodarkach świata. Jej duży udział w gospodarce negatywnie wpływa na uczciwą konkurencję pomiędzy firmami. Szara strefa w gospodarce jest jednym z najważniejszych hamulców rozwojowych Polski. Jest nie tylko problemem dla budżetu państwa, ale stanowi także jedno z największych zagrożeń dla legalnie działających przedsiębiorstw – zwraca uwagę Najwyższa Izba Kontroli w swoim raporcie.
Szara strefa znacznie obniża wpływy do budżetu, przez co zwiększa rozmiary deficytu. Szacunki dotyczące rozmiarów szarej strefy w Polsce są bardzo różne, a rozbieżności wynikają z różnych metod jej szacowania oraz definiowania tego pojęcia. W roku 2015 udział szarej strefy w gospodarce polskiej wynosił 23 proc., dla porównania średnia dla UE wynosi 17,9 proc.
To głównie w latach 2012-2015 pogorszyła się skuteczność poboru podatków. Kluczowym problemem pozostawała niewystarczająca skuteczność organów kontroli skarbowej oraz organów Służby Celnej w ograniczaniu niekorzystnych zjawisk w gromadzeniu dochodów podatkowych. Kontrola NIK obejmowała okres od 1 stycznia 2015 r. do 30 czerwca 2016 r. Szczególna aktywność organów kontroli skarbowej skoncentrowana była na ograniczaniu oszustw w VAT, w tym popełnianych z wykorzystaniem faktur nieodzwierciedlających rzeczywistych transakcji w obszarze paliw i elektroniki. Właśnie w tych branżach ujawniono nieprawidłowości na największą kwotę. Ustalenia kontroli służb skarbowych w podmiotach dokonujących obrotu paliwami płynnymi za 2015 r. wyniosły 6,7 mld zł i wzrosły w porównaniu do 2014 r. o 126 proc. (w I półroczu 2016 r. wyniosły 3,6 mld zł i wzrosły o prawie 55 proc. w stosunku do I półrocza 2015 r.). W branży elektronicznej ustalenia kontroli służb skarbowych w 2015 r. wyniosły 5,1 mld zł i wzrosły prawie o 260 proc. w porównaniu do 2014 r. Przy mniejszej liczbie przeprowadzonych kontroli, organy kontroli skarbowej ujawniły nieprawidłowości na wyższe kwoty. Urzędy kontroli skarbowej przeprowadziły w 2014 roku 6426 kontroli rozliczeń podatkowych (prawie 80 proc. zakończonych zostało decyzją lub korektą deklaracji przez podatnika), w 2015 roku prawie 6 tys. kontroli (82 proc. zakończonych wydaniem decyzji lub złożeniem korekty deklaracji), a w I półroczu 2016 r. wykonano 2651 kontroli (83 proc. zakończonych zostało decyzją lub korektą deklaracji). Z roku na rok rosną kwoty ustaleń w podatkach wymierzone w decyzjach pokontrolnych i wynikające z korekt deklaracji złożonych przez podatników. W 2015 r. wyniosły 18,5 mld zł, co daje wzrost o 75 proc. w stosunku do 2014 r. Z kolei w 2016 r. kwoty te wyniosły 22,2 mld zł i były wyższe o 20 proc. niż w 2015 r. Oznacza to, że służby skarbowe trafniej dobierały podmioty do kontroli.
Zdecydowana większość (ponad 90 proc. w 2015 r. oraz w I półroczu 2016 r.) stwierdzonych nieprawidłowości w kontrolach rozliczeń podatkowych stanowiły ustalenia w podatku VAT. W 2014 r. było to prawie 86 proc. Organy kontroli skarbowej odnotowały wzrost kwoty wpływów z tytułu ustalonych nieprawidłowości i zatrzymanych nienależnych zwrotów VAT. Kwoty te wyniosły 974 mln zł w 2014 r., 1,31 mld zł w 2015 r. oraz 2,35 mld zł w całym 2016 r. Z roku na rok rosły też wpływy z tych kwot do budżetu: w 2014 r. - 747 mln zł, w 2015 - 1,14 mld zł, a w 2016 r. - 1,32 mld zł. Służbom skarbowym nie udało się uzyskać wyraźnej poprawy relacji wpływów budżetowych i zatrzymanych nienależnych zwrotów podatku VAT w wyniku przeprowadzonych postępowań kontrolnych do kwoty ustaleń ogółem.
W niewielkim stopniu były skuteczne zabezpieczenia zobowiązań podatkowych dokonane na majątku podatników. W postępowaniach zabezpieczających (w badanej próbie 62 postępowań kontrolnych) zajęto jedynie 12,6 mln zł. Z reguły podmioty zobowiązane już na etapie postępowania kontrolnego nie miały majątku, pieniędzy nie było również na rachunkach bankowych. Z ustalonych kwot nieprawidłowości (miliard złotych) wyegzekwowano jedynie 36 mln zł czyli 3,6 proc. należności.
NIK zwraca uwagę na długotrwałość, a w niektórych przypadkach nawet przewlekłość postępowań organów kontroli skarbowej. Badanie 62 postępowań kontrolnych, w których organy kontroli skarbowej ustaliły nieprawidłowości na kwotę miliarda złotych, wykazało, że trwały one od 98 dni do prawie 4 lat, a średni czas postępowania wyniósł aż 464 dni.
Służba Celna
Zgodnie z zaleceniami Szefa Służby Celnej aktywność organów Służby Celnej w latach 2015-2016 koncentrowała się na ograniczaniu szarej strefy w obszarze wyrobów tytoniowych oraz nielegalnego urządzania gier na automatach. Skuteczność kontroli urządzania gier hazardowych utrzymywała się stale na wysokim poziomie - 95-100 proc. Nie udało się jednak osiągnąć innych celów: zapewnienia dochodów dla budżetu państwa z tytułu podatków, ceł i należności niepodatkowych oraz skutecznego prowadzenia egzekucji zaległości podatkowych i innych niepodatkowych należności budżetu państwa w sprawach celnych, akcyzowych i hazardowych. Relacja kwoty wpływów z tytułu należności stanowiących dochód budżetu państwa w stosunku do kwoty należności budżetowych (w okresie od lipca 2014 r. do czerwca 2015 r.) wyniosła 99,26 proc., przy planowanej wielkości >100 proc., a poziom wyegzekwowanych należności objętych tytułami wykonawczymi w stosunku do ogólnej kwoty zaległości objętej tytułami wykonawczymi wyniósł 6,43 proc., przy wielkości planowanej >6,5 proc. Obniżeniu uległy kwoty nieprawidłowości ustalone w kontrolach podatkowych. W kolejnych latach wyniosły one odpowiednio: w 2014 r. - 1,03 mld zł (1163 kontroli podatkowych), w 2015 r. - 836 mln zł (857 kontroli), w 2016 r. - 672 mln zł (645 kontroli). Na zmniejszenie liczby przeprowadzanych kontroli i uzyskanych efektów finansowych w 2015 r. w stosunku do 2014 r. miał wpływ w szczególności spadek aktywności kontrolnej w obszarze olejów opałowych, spowodowany zmianą (od 1 stycznia 2015 r.) przepisów ustawy o podatku akcyzowym w zakresie stosowania wyższej stawki podatku akcyzowego przy sprzedaży tych wyrobów.
W ocenie NIK czas reakcji celników na zidentyfikowane duże ryzyka wystąpienia nieprawidłowości był niezadowalający. Urzędy celne wszczynały kontrole w co dziesiątej badanej sprawie, po upływie od 5 do 24 miesięcy. Ponadto w dwóch urzędach celnych stwierdzono przypadki dopuszczenia do przedawnienia karalności za naruszenie przepisów prawa podatkowego.
Po zakończeniu kontroli NIK weszły w życie nowe regulacje:
• od 1 stycznia 2017 r. obowiązuje „pakiet uszczelniający VAT”
• od 1 stycznia 2017 r. obowiązuje obniżony limit dla transakcji gotówkowych
• od 1 stycznia 2017 r. kolejna grupa przedsiębiorców jest zobowiązana stosować regulacje o jednolitym pliku kontrolnym
• z dniem 1 marca 2017 r. powołana została Krajowa Administracja Skarbowa
• od 1 kwietnia 2017 r., a częściowo od 1 lipca 2017 r., zaczną obowiązywać zmiany w ustawie o grach hazardowych od 18 kwietnia 2017 r. obowiązuje „pakiet przewozowy”.
(red./źr. NIK)
